شاید برای بسیاری از ما اتفاق افتاده باشد که در کنار طب کلاسیک و غربی گه گداری سری به داروخانه های گیاهی بزنیم و از گیاهان دارویی برای درمان بسیاری از امراض استفاده کنیم. بدون اینکه از چگونگی مصرف آن اطلاعی داشته باشیم و بگوییم چون داروی گیاهی است پس هیچ ضرری ندارد. در حالی که در طب سنتی ایران هر یک از گیاهان دارویی بنابر اصولی برای بیماران تجویز می شوند. اما شاید جالب باشد بدانید که حکمای بزرگ طب سنتی ایران در گذشته وظیفه اصلی خود را حفظ تندرستی و سلامت افراد جامعه می دانستند؛ طبی که در سالیان نه چندان دور بعد از یک دوره دور بودن از دیگر رشته های پزشکی اکنون توانسته جایگاه ویژه ای در دانشگاه های علوم پزشکی ایران پیدا کند. در این زمینه شاید صحبت های دکتر ابراهیم خادم، پزشک و مسئول کلینیک طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره اصول طب سنتی ایرانی جالب و خواندنی باشد.

چه غذایی بخوریم؟

امروز بسیاری از مشکلات در جوامع صنعتی ناشی از عدم رعایت شش اصل حفظ تندرستی است و شاهد آن هستیم که محدوده سنی برخی از بیماری ها از جمله بیماری های گوارشی بسیار کاهش پیدا کرده. اینها همه نشان می دهد که تغییرات عمده ای در شیوه خواب و خوراک افراد جامعه به وجود آمده است. همچنین بسیاری از مسائل روحی از جمله بدگمانی و سوء ظن که در بین افراد جامعه شاهدش هستیم ناشی از تغذیه نادرست است. همان طور که در آموزه های دینی و حکمای ما آمده است اگر غذای کهنه چنانچه خیلی طولانی مدت مصرف شود از آنجا که خلط و سودای فراوانی در بدن ایجاد می کند منجر به عوارض روحی و روانی می شود. نکته دیگری که در تغذیه می توان به آن اشاره کرد بحث تنقلات میان وعده است که متأسفانه در بین کودکان شیوع فراوانی دارد. امروزه خیلی از تنقلات سنتی مانند مغزها که سرشار از املاح و ویتامین ها هستند جای خودشان را به مواد غذایی سرخ کردنی و شور داده اند. توصیه پزشکان طب سنتی این است که از غذاهای تازه و سبزیجات استفاده کنیم. در روایات آمده است که امام موسی کاظم (ع) بر سفره ای دعوت می شوند وقتی بر سر سفره می نشینند به میزبان می فرمایند مگر نمی دانی که من بر سر سفره ای که سبزی در آن نباشد نمی نشینم! امروزه با گذشت تقریباً هزار سال از این روایات، سازمان جهانی بهداشت اعلام می کند که مردم همراه با وعده های غذایی شان 40 گرم سبزی تازه و پاکیزه مصرف کنند. در واقع این موضوع نشان می دهد که مکتب طب سنتی و آموزه های دینی ما نگاه عمیق و پیشرفته ای داشته اند اما باید به این نکته اشاره کرد که در طب سنتی، منع کامل غذایی نداریم مگر در مواردی که توصیه می شود غذاها با مصلح خودشان میل شوند.

اصول طب سنتی چیست؟

طب سنتی مکتب غنی و اصیلی است که بر پایه حفظ تندرستی قرار دارد تا درمان. در این طب، وظیفه اصلی طبیب اساساً آن است که مانع از بیماری افراد جامعه شود. از این رو درمان در اولویت بعدی پزشک قرار می گیرد. همان طور که بسیاری از حکمای بزرگ طب سنتی ایران همچون شیخ الرئیس ابوعلی سینا، زکریای رازی و حکیم جرجانی هدف اصلی خود را در حفظ سلامتی فرد و جامعه متمرکز می کردند و با تجویز ساده ترین دستورالعمل های قابل اجرا باعث سلامتی جامعه می شدند اما ابزار اصلی همین حکمای اصیل ایرانی در حفظ و تندرستی افراد جامعه بر شش اصل استوار است. این شش اصل در کتب طب سنتی «سته ضروریه» یا «اصول حفظ الصحه» معروف است؛ اصولی که اگر در حالت اعتدال قرار داشته باشد موجب حفظ سلامت و در غیر این صورت باعث بروز مشکل و بیماری در فرد می شود. آب و هوا، خوردنی ها و آشامیدنی ها، خواب و بیداری، ورزش، حفظ مواد ضروری و دفع درست مواد زائد از بدن و مسائل روحی و روانی، شش اصل طب سنتی ایران است اما در میان این شش اصل طب سنتی نمی توان از تغذیه در حفظ تندرستی افراد گذشت. همان طور که شیخ الرئیس ابوعلی سینا می گوید اساس سلامت بر سه اصل استوار است؛ تغذیه، خواب و ورزش.

نگاه قرآن به تغذیه چیست؟

باید گفت که حفظ سلامتی بدون داشتن تغذیه صحیح میسر نیست. در واقع لازمه تغذیه درست، دریافت غذا به مقدار کافی و متناسب با نیاز بدن است. اما چنین غذایی در صورتی سودمند و رضایت بخش است که سالم و به دور از آلودگی های مختلف مورد استفاده قرار گیرد. قرآن که کتاب سعادت و زندگی بشر است؛ درباره تغذیه در آیه 24 سوره عبس می فرماید: «فلینظر الانسان الی طعامه / انسان باید به غذای خودش بنگرد و تأمل کند».
این آیه نشان می دهد که تأثیرات غذا صرفاً جهت رفع گرسنگی، تأمین بخشی از انرژی یا رشد و نمو نیست بلکه تأثیرش فراتر از تأثیرات جسمی است؛ و از آنجا که در روایات قرآن نام تعدادی از غذاها و خوردنی ها همچون انار، انجیر، انگور، خرما، زیتون، موز و برخی سبزیجات مانند پیاز، سیر و نام برخی غلات همچون عدس و ... به دفعات نام برده شده است، نشان از اهمیت بحث تغذیه در زندگی بشر است.
یکی از ویژگی هایی که در طب سنتی شاهد آن هستیم این است که قبل از آن که به سراغ درمان های پیچیده و بعضاً پرعارضه برویم، با اصلاح و تغییر رژیم غذایی افراد بهبود چشمگیری حاصل می شود. همان طور که حکیم زکریای رازی به طبیبان توصیه می کند تا زمانی که می توانند با غذا درمان کنند، از دارو استفاده نکنند و تا زمانی که با تک دارو می توانند درمان کنند، از داروهای مرکب استفاده نکنند.

چه گوشتی بخوریم؟

گوشت در طب سنتی بهترین غذاست؛ به شرطی که در مصرف آن افراط نشود. اما بهترین و سازگارترین نوع گوشت با طبیعت انسان، گوشت گوسفند است که طبعیتی گرم دارد. گوشت گوساله با مزاج گرم بعداز این نوع گوشت توصیه می شود اما گوشت بز نسبت به گوشت گوسفند سردتر است و بیشتر برای مزاج های گرم و مناطق گرم مناسب است.
گوشت گاو در طب سنتی توصیه نمی شود. در آموزه های دینی ما توصیه شده که مصرف گوشت هر سه روز یکبار مستحب، مصرف هر روز آن بلااشکال و مصرف بیش از یک بار در روز آن ناپسند شمرده شد است. همچنین امام جعفر صادق (ع) نخوردن گوشت قرمز بیش از 40 روز را نهی کرده اند و فرموده اند: «نخوردن گوشت موجب دگرگونی خلق و رفتار آدمی می شود». یکی دیگر از مغذی ترین مواد غذایی علاوه بر گوشت قرمز، گوشت ماهی است که طبیعتی سرد و تر دارد. البته جالب است بدانید که ماهیان دریا و آب شور نسبت به ماهیان آب شیرین همچون قزال آلا سردی و رطوبت کمتری دارند. کباب کردن، بهترین روش طبخ ماهی است چرا که هضم آن برای معده آسان تر از ماهی سرخ کرده است. لازم است بدانید که خوردن ماهی سرخ شده در روغن باعث ایجاد تشنگی شده و دیرهضم می شود. در طب سنتی ایران آشامیدن آب زیاد بلافاصله بعد از خوردن ماهی را منع کرده اند و توصیه می کنند همراه ماهی، شیر و تخم مرغ مصرف نشود چرا که باعث بیماری های مزمن می شود. در مورد ماهی ها باید بدانید بهتر است ماهی را همراه با چاشنی های گرم مانند زنجبیل پرورده، گلپر، آویشن و ... مصرف کنید. همچنین به افرادی که با خوردن ماهی دچار حالت تهوع می شوند توصیه می کنیم که آب «به» یا آب «زیره» میل کنند. میگو به عنوان یکی دیگر از غذاهای دریایی برعکس ماهی طبیعتی گرم و تر دارد. این غذای دریایی دیرهضم است و حکما مصلح آن را سکنجبین، شربت انار و سرکه دانسته اند. در میان گوشت پرندگان، گوشت مرغ، سپس کبک و بلدرچین با مزاج انسان سازگار است. گوشت کبک و بلدرچین از مواد غذایی غنی ای تشکیل شده اند. لازم به ذکر است که گوشت کبک از لطیف ترین گوشت هاست و هضم آن راحت تر است. البته توصیه می شود که گوشت کبک و بلدرچین با چاشنی انواع ترشی های طبیعی مصرف شود. تخم مرغ نیز جایگاه ویژه ای در طب سنتی ایران دارد و مواد غذایی آن شبیه گوشت است. بهترین نوع طبخ تخم مرغ به صورت پخته و عسلی است. این غذا در طب سنتی به عنوان غذایی پرانرژی و زودهضم شناخته شده و برای کودکان در حال رشد توصیه می شود. تخم اردک و مرغابی به علت غلیظ و دیرهضم بودن توصیه نمی شوند.

غذاها را چگونه مصرف کنیم؟

برخی از مواد غذایی در جامعه امروز ما پرمصرف هستند و لازم است از مکتب طب سنتی به فواید و عوارض آنها بپردازیم. یکی از این مواد غلات است که گونه های مختلفی دارد. شاید یکی از ویژگی های غلات، هضم سریع و آسان آن است. گندم به عنوان یکی از گونه های غلات به طبیعت انسان نزدیک تر است و از جهت مواد غذایی در جایگاه نخست قرار دارد. طبیعت گندم گرم است و بین انواع آردهای گندم، آردی که به میزان کافی سبوس داشته باشد ارجحیت دارد. از این رو بین نان های گندم، نان سنگک به جهت داشتن سبوس و نیز استفاده کمتر از مواد افزودنی مثل جوش شیرین بیشتر از دیگر نان ها توصیه می شود. از دیگر غلات که شاید مواد غذایی آن کمتر از گندم باشد می توان به جو اشاره کرد. طبیعت جو سرد و خشک است که به دلیل طبیعت سردش، نفخ و گاز بیشتری تولید می کند. اگر جو پوست کنده، نیم کوب یا آب پز شود به دلیل رطوبتی که از آن کسب می کند خشکی طبیعت آن کمتر می شود. شاید جالب باشد بدانید که از نگاه طب سنتی تداوم در خوردن نان جو و نان گندم سبب کاهش وزن می شود. یکی از پرمصرفترین غلات جامعه امروزی برنج است که مواد غذایی آن از گندم کمتر و از دیگر غلات بیشتر است. طبیعت آن خشک است و خوردن مداوم آن باعث چاقی و افزایش وزن می شود.

چگونه لبنیات را مصرف کنیم؟

لبنیات یکی دیگر از مواد مغذی و پرمصرف جامعه ماست. حکمای طب سنتی طبع شیر را گرم و تر می دانند. آنان شیر گاو، گوسفند و بز را تغذیه ای مناسب برای انسان برشمرده اند.
شاید لازم باشد بدانید که یک شیر خوب و سالم قوام معتدل دارد، سفیدرنگ و صاف است و طعمی مایل به شیرینی دارد. با این وجود نمی توان از کنار خواص متعدد شیر گذشت چرا که از نگاه طب سنتی، شیر تقویت کننده قلب و درمان برخی بیماری های روحی و روانی همچون افسردگی، وسواس، عفونت های ریه و بیماری های گوارشی بسیار مؤثر است.
از دیگر لبنیات که از مشتقات شیر است می توان به کره اشاره کرد. طبعیتش همچون شیر است و باعث نرمی مزاج شده و مصرف آن به ویژه همراه با شکر چاق کننده است. کره گاو لطیف ترین کره است. شاید امروزه استفاده بی رویه از کره به دلیل کاهش فعالیت های جسمی نه تنها باعث مشکلات قلبی و عروقی شده بلکه در معده افراد ایجاد ضعف و سستی می کند و در نهایت باعث سوء هاضمه می شود.
پنیر امروزه یکی از پرمصرف ترین لبنیانی است که طبیعتی سرد و تر دارد. طب سنتی و آموزه های اسلامی، خوردن مغز گردو با پنیر را بسیار توصیه می کنند. ماست یکی دیگر از لبنیاتی است که دارای مواد غذایی غنی تری است و طبیعت آن سرد و تر است و هرچه ترش تر و رقیق تر باشد، سردی و تری آن بیشتر است. ماست موجب افزایش رطوبت بدن و کاهش تشنگی می شود اما در طب سنتی توصیه شده که ماست را همراه نعنا خشک، زیره، گل سرخ و زنجبیل پرورده که مصلح آن است مصرف کنید.
منبع: نشریه همشهری آیه سال چهارم شماره 2..